Sinh năm 1944 tại Hải Hậu, Nam Định, ông tốt nghiệp khóa đầu chuyên ngành dân tộc học, khoa lịch sử, Trường đại học Tổng hợp Hà Nội khóa 1963-1967.
Sau khi tốt nghiệp, ông về làm việc tại Viện Dân tộc học – Ủy ban Khoa học xã hội (nay là Viện hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam).
Từ 1976-1980, ông làm nghiên cứu sinh tại Nga. Sau khi bảo vệ thành công luận án tiến sĩ năm 1980, ông về làm việc ở Viện Đông Nam Á rồi làm viện trưởng Viện Nghiên cứu văn hóa dân gian từ năm 1994 cho đến khi nghỉ hưu.
Từ năm 2008 đến nay, ông là giám đốc Trung tâm nghiên cứu và bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam (Hội Di sản văn hóa Việt Nam).
Ông là ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia và phó chủ tịch Hội đồng Folklore châu Á. Ông nhận Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2017.
GS.TS Ngô Đức Thịnh được biết đến là một trong những chuyên gia hàng đầu về tín ngưỡng thờ Mẫu, với những công trình nghiên cứu giá trị như cuốn Hát văn xuất bản năm 1992 và bộ sách gồm 2 tập Đạo Mẫu ở Việt Nam được phát hành năm 1996.
Bằng những công trình nghiên cứu tâm huyết về Đạo Mẫu cũng như những hoạt động tích cực trong thực tiễn tại Trung tâm nghiên cứu và bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam, ông chỉ ra một cách khoa học rằng ở Việt Nam đã và đang định hình một tín ngưỡng thờ Mẫu (nữ thần) của mình, với những bản sắc rất riêng, và hơn thế, ông đưa tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam trở thành một khái niệm khoa học thực sự.
Không chỉ đóng góp bằng các công trình nghiên cứu, GS.TS Ngô Đức Thịnh còn kiên trì ròng rã kêu gọi trả lại ý nghĩa đích thực của đạo Mẫu, trả tín ngưỡng thời Mẫu về với chủ thể nhân dân, cũng như quản lý tốt hơn với di sản này để tránh những biến tướng, trục lợi, khơi lên những tinh hoa của tín ngưỡng độc đáo này, thông qua nhiều hoạt động tích cực trong cộng đồng đạo Mẫu Việt Nam cũng như trên truyền thông.
Nhưng đóng góp của GS.TS Ngô Đức Thịnh không chỉ ở đạo Mẫu mà còn ở nhiều lĩnh vực văn hóa dân gian khác.
Theo TS Nguyễn Việt – giám đốc Trung tâm nghiên cứu tiền sử, thuộc Hội Đông Nam Á học – là một nhà dân tộc học tài ba, GS Ngô Đức Thịnh còn có những thành tựu đột phá trong nghiên cứu văn hóa vật chất các dân tộc ở Việt Nam và Đông Nam Á, cũng như lĩnh vực văn hóa tâm linh các dân tộc ở Việt Nam và các áng sử thi Tây Nguyên. (Thiên Điểu)
